દિલ્હી/મુંબઈ/કોલકાતા, 16 ડિસેમ્બર (ભાષા) પ્રખ્યાત તબલાવાદક ઝાકિર હુસૈનનું અમેરિકાના સાન ફ્રાન્સિસ્કોની હોસ્પિટલમાં અવસાન થયું. તેમના પરિવારે સોમવારે આ માહિતી આપી હતી.
પરિવારે એક નિવેદનમાં જણાવ્યું હતું કે હુસૈનનું અવસાન ફેફસાંની સ્થિતિથી થતી ગૂંચવણોને કારણે થયું હતું જેને “ઇડિયોપેથિક પલ્મોનરી ફાઇબ્રોસિસ” કહેવાય છે. તેઓ 73 વર્ષના હતા.
હુસૈન છેલ્લા બે અઠવાડિયાથી હોસ્પિટલમાં દાખલ હતા. તેમની તબિયત બગડતાં તેમને ICUમાં રાખવામાં આવ્યા હતા.
હુસૈનની બહેન ખુર્શીદ ઓલિયાએ કહ્યું કે તેણે “શાંતિપૂર્વક અંતિમ શ્વાસ લીધા”.
“વેન્ટિલેશન મશીન બંધ થયા પછી તેણે શાંતિથી છેલ્લા શ્વાસ લીધા,” તેણે પીટીઆઈને જણાવ્યું. સાન ફ્રાન્સિસ્કોના સમય મુજબ સાંજના 4 વાગ્યા હતા.
પ્રખ્યાત તબલાવાદક ઉસ્તાદ અલ્લાહ રખાના પુત્ર ઝાકિર હુસૈનનો જન્મ 9 માર્ચ, 1951ના રોજ થયો હતો. તેઓ તેમની પેઢીના મહાન તબલાવાદકોમાંના એક ગણાય છે. તેમના પરિવારમાં તેમની પત્ની એન્ટોનિયા મિનેકોલા અને તેમની પુત્રીઓ અનીશા કુરેશી અને ઈસાબેલા કુરેશી છે.
“તેઓ એક અસાધારણ વારસો પાછળ છોડી ગયા જે વિશ્વભરના અસંખ્ય સંગીત પ્રેમીઓ દ્વારા વહાલ કરવામાં આવશે, જેની અસર આવનારી પેઢીઓ સુધી રહેશે,” પરિવારે એક નિવેદનમાં જણાવ્યું હતું.
છ દાયકાની તેમની કારકિર્દીમાં, હુસૈને ઘણા પ્રખ્યાત આંતરરાષ્ટ્રીય અને ભારતીય કલાકારો સાથે કામ કર્યું, પરંતુ 1973માં ગિટારવાદક જોન મેકલોફલિન, વાયોલિનવાદક એલ શંકર અને પર્ક્યુશનવાદક ટીએચ ‘વિક્કુ’ વિનયક્રમણ સાથે જોડાયા, જેમાં ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીત અને પશ્ચિમી જાઝ સંગીતના ઘટકોનો સંયોજન થયો ફ્યુઝનની ખૂબ પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી.
હુસૈને સાત વર્ષની ઉંમરે તબલા વગાડવાનું શરૂ કર્યું અને પંડિત રવિશંકર, અલી અકબર ખાન અને શિવકુમાર શર્મા જેવા દંતકથાઓ સહિત ભારતના લગભગ તમામ પ્રખ્યાત સંગીત કલાકારો સાથે કામ કર્યું.
યો-યો મા, ચાર્લ્સ લોયડ, બેલા ફ્લેક, એડગર મેયર, મિકી હાર્ટ અને જ્યોર્જ હેરિસન જેવા પશ્ચિમી સંગીતકારો સાથેના તેમના ગ્રાઉન્ડબ્રેકિંગ સહયોગથી ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતને આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચાડવામાં આવ્યું.
હુસૈને તેની કારકિર્દીમાં પાંચ ગ્રેમી એવોર્ડ જીત્યા છે, જેમાંથી ત્રણ આ વર્ષની શરૂઆતમાં 66મા ગ્રેમી એવોર્ડમાં આવ્યા હતા.
ભારતના સૌથી પ્રસિદ્ધ શાસ્ત્રીય સંગીતકારોમાંના એક હુસૈનને 1988માં ‘પદ્મશ્રી’, 2002માં ‘પદ્મ ભૂષણ’ અને 2023માં ‘પદ્મ વિભૂષણ’થી નવાજવામાં આવ્યા હતા.
હુસૈનના નિધનની માહિતી મળતા જ સેલિબ્રિટીઓએ સોશિયલ મીડિયા પર શોક વ્યક્ત કર્યો હતો અને તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી.
રાજ્યસભાના સભ્ય પ્રિયંકા ચતુર્વેદીએ પીઢ તબલાવાદકને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી.
તેણે સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ ‘X’ પર પોસ્ટ કરીને કહ્યું, “તબલાવાદક ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈન વિના સંગીતની દુનિયા અધૂરી રહેશે.” તેમના પરિવાર, મિત્રો અને વિશ્વભરના તેમના ચાહકો પ્રત્યે ઊંડી સંવેદના. મારી પ્રાર્થના, ઓમ શાંતિ.”
ફિલ્મ નિર્માતા હંસલ મહેતાએ કહ્યું, “ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈનનું થોડા કલાકો પહેલા અવસાન થયું. વિદાય ઉસ્તાદ જી. તબલા વગાડને આકર્ષણનું કેન્દ્ર બનાવનાર વ્યક્તિ, જેમણે સંગત વાદ્યને વિશ્વભરમાં લોકપ્રિય બનાવવામાં મહત્વનું યોગદાન આપ્યું. તેમના પરિવાર, ચાહકો અને વિશ્વભરના પ્રિયજનો પ્રત્યે ઊંડી સંવેદના.
મહારાષ્ટ્રના રાજ્યપાલ સી.પી. રાધાકૃષ્ણને તબલા ઉસ્તાદ ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈનના નિધન પર શોક વ્યક્ત કર્યો અને કહ્યું કે દેશે તેના એક પ્રિય તાલવાદક અને સાંસ્કૃતિક ચિહ્નો ગુમાવ્યા છે.
રાધાકૃષ્ણને કહ્યું કે હુસૈન ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતમાં ઘર-ઘરમાં જાણીતું નામ બની ગયું હતું.
રાજ્યપાલે કહ્યું કે તેમના નિધનથી સંગીત જગતને ક્યારેય ન પુરી શકાય તેવી ખોટ પડી છે.
તેમણે કહ્યું, “તેમના નિધનથી ભારતે, ખાસ કરીને મહારાષ્ટ્રે તેના એક પ્રિય પર્ક્યુશનિસ્ટ અને સાંસ્કૃતિક પ્રતિમાને ગુમાવ્યો છે. ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈનનું સંગીત અમર રહેશે, સંગીતકારોની પેઢીઓને નવીનતા અને ઉત્કૃષ્ટતા માટે પ્રેરણા આપશે. મારા વિચારો તેમના પરિવાર અને અસંખ્ય ચાહકો સાથે છે.
હુસૈનના નિધન પર શોક વ્યક્ત કરતા પૂર્વ કેન્દ્રીય મંત્રી શરદ પવારે કહ્યું, “પ્રખ્યાત તબલાવાદક ‘પદ્મભૂષણ’ ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈનના નિધનના સમાચાર દુઃખદ છે. ઝાકિર હુસૈન ભારતના સૌથી પ્રખ્યાત તબલાવાદક તરીકે જાણીતા હતા, તેઓ બહુમુખી વ્યક્તિત્વ હતા.
પવારે કહ્યું, “તેમણે ભારતીય સંગીતનાં સાધન તબલાને વિશ્વ મંચ પર સ્થાપિત કર્યું… કલા જગતના એક દિગ્ગજનું આજે અવસાન થયું.”
કેરળના મુખ્ય પ્રધાન પિનરાઈ વિજયને તબલા વાદકને “ભારતના સમૃદ્ધ સંગીતના વારસાના પ્રતિક અને શાસ્ત્રીય પરંપરાઓના સાચા રક્ષક” તરીકે વર્ણવ્યા.
તેમણે કહ્યું, “ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈને ભારતીય સંગીતને વિશ્વભરમાં લોકપ્રિય બનાવવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી અને તેઓ ભારતના સમૃદ્ધ સંગીત વારસાના પ્રતીક હતા. તેઓ શાસ્ત્રીય પરંપરાઓના સાચા સંરક્ષક હતા. કલા ક્ષેત્રે તેમનું યોગદાન અનન્ય છે. તેમનું નિધન સંસ્કૃતિ અને માનવતા માટે મોટી ખોટ છે. તેમના પ્રિયજનો પ્રત્યે ઊંડી સંવેદના.
હુસૈનના પરિવાર પ્રત્યે સંવેદના વ્યક્ત કરતા, કોંગ્રેસ પ્રમુખ મલ્લિકાર્જુન ખડગેએ તેમને “એક સાંસ્કૃતિક રાજદૂત તરીકે વર્ણવ્યા કે જેમણે પોતાના મંત્રમુગ્ધ ધબકારાથી સરહદો અને પેઢીઓને સેતુ કર્યા.”
તેમણે કહ્યું, “પદ્મ વિભૂષણ પુરસ્કાર વિજેતા, તબલા વાદક અને તાલવાદક, તેમના અસાધારણ પ્રદર્શન દ્વારા તેમના પિતાના વારસાને તેજસ્વી રીતે આગળ ધપાવતા હતા. તેમને મળેલા અનેક રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સન્માન આનો પુરાવો છે.
પશ્ચિમ બંગાળના જાણીતા સંગીતકારોએ પણ હુસૈનના નિધન પર શોક વ્યક્ત કર્યો હતો.
સંતૂર ઉસ્તાદ પંડિત તરુણ ભટ્ટાચાર્યએ કહ્યું, “શાસ્ત્રીય સંગીતની દુનિયામાં ઝાકિર હુસૈન સિવાય કોઈ નહીં હોય.”
ભટ્ટાચાર્યએ કહ્યું કે હુસૈને તબલા બોલ (તાલ) સાથે વિવિધ શાસ્ત્રીય રાગો અને શૈલીઓમાં પ્રયોગ કર્યો.
ભટ્ટાચાર્યએ યાદ કર્યું કે તેઓ કોઈપણ પરફોર્મન્સ પહેલા સ્ટેજ પર વડીલોના ચરણ સ્પર્શ કરતા હતા. સંતૂર વાદકએ કહ્યું કે તેણે જ ભારતીય તબલાને વિશ્વભરમાં લોકપ્રિય બનાવ્યું અને ભારતીય શાસ્ત્રીય વાદ્ય સંગીતને બીટલ્સની બરાબરી પર મૂક્યું.
તબલાવાદક પ્રદ્યુત મુખર્જી, ‘ગ્લોબલ ઇન્ડિયન મ્યુઝિક એકેડેમી એવોર્ડ’ વિજેતા અને ગ્રેમીસ માટે જ્યુરી સભ્ય, હુસૈનને એક બહુમુખી પ્રતિભા તરીકે વર્ણવે છે જેમણે સ્ટેજ પર જાદુ સર્જ્યો હતો.
તેણે કહ્યું, “હું તેમને મારા ગુરુ માનું છું, જોકે તેઓ સત્તાવાર રીતે મારા ગુરુ ન હતા. મેં તેમની પાસેથી તાલ અને તાલ શીખ્યા. તે હંમેશા ખૂબ જ નમ્ર હતો અને નવા લોકો પ્રત્યે ક્યારેય ઘમંડ દર્શાવતો ન હતો.
મુખર્જીએ કહ્યું કે જો તેમને કોઈ ઉભરતા કલાકારમાં કોઈ ગુણ દેખાય છે, તો તેઓ હંમેશા તેમની મદદ કરવા આતુર છે.
મુખર્જીએ કહ્યું, “ઝાકિર જી દક્ષિણ કોલકાતામાં તબલા ઉત્પાદકની દુકાનની મુલાકાત લેતા હતા અને અહીં અને વિદેશમાં તેમના પ્રદર્શન માટે તેમના સાધનનો ઉપયોગ કરતા હતા.”
સરોદ વાદક પંડિત તેજેન્દ્ર નારાયણ મજમુદારે જણાવ્યું કે હુસૈન નવ વર્ષથી અહીં યોજાયેલા સ્વર સમ્રાટ મહોત્સવમાં પરફોર્મ કરી રહ્યા છે.
તેમણે કહ્યું, “અમે ઝાકિરભાઈ પાસેથી અપેક્ષા રાખતા હતા કે તેઓ ગઈકાલે (ગઈકાલે) પણ તેમની તબલા પ્રતિભાથી શ્રોતાઓનું મનોરંજન કરશે. ચાર દિવસીય આ મહોત્સવનો ગઈકાલે ત્રીજો દિવસ હતો. અમે બધા જાણતા હતા કે તેની તબિયત સારી નથી, પરંતુ તે બહુ જલ્દી ગુજરી ગયો.
સરોજ ખેલાડી અમજદ અલી ખાને ‘X’ પર પોસ્ટ કરીને કહ્યું કે તેની પાસે શબ્દો નથી.
તેણે કહ્યું, “જાકિરભાઈ વિશે સાંભળીને હું સંપૂર્ણ રીતે ભાંગી ગયો છું. ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈન એક અદ્ભુત વ્યક્તિ હતા. તેઓ ખરેખર વિશ્વના સૌથી લોકપ્રિય સંગીતકારોમાંના એક હતા.”
સારંગીના ખેલાડી કમલ સાબરીએ હુસૈનના નિધનને સંગીત જગત માટે “મોટી ખોટ” ગણાવી હતી.
“તે એક અદ્ભુત સંગીતકાર હતા જેમણે લાંબા સમય સુધી વૈશ્વિક મંચ પર ભારતીય સંગીતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું,” તેમણે પીટીઆઈને જણાવ્યું.
શાસ્ત્રીય ગાયક વસીફુદ્દીન ડાગરે પીટીઆઈને કહ્યું, “તે એક પ્રેરણા હતા. તે એક અપુરતી ખોટ છે… તેઓ વિશ્વભરમાં સૌથી પ્રસિદ્ધ ભારતીય સંગીતકાર હતા.”
બોલિવૂડ સુપરસ્ટાર અક્ષય કુમારે કહ્યું કે તે હુસૈનના નિધન વિશે જાણીને “દુખી” છું.
“તે ખરેખર આપણા દેશના સંગીતના વારસાનો ખજાનો હતો,” તેણીએ X પર પોસ્ટ કર્યું. ઓમ શાંતિ.”
કરીના કપૂર ખાને ઇન્સ્ટાગ્રામ પર પોસ્ટ કરીને કહ્યું, “ઉસ્તાદ કાયમ.”
કમલ હાસને સોશિયલ મીડિયા પર હુસૈન સાથે તબલા વગાડતી તસવીર શેર કરી છે.
પીઢ તમિલ અભિનેતાએ કહ્યું, “ઝાકિર ભાઈ! તેમણે અમને ખૂબ જ જલ્દી છોડી દીધા. છતાં તેમણે જે સમય આપ્યો અને તેમની કળાના રૂપમાં તેમણે જે પાછળ છોડ્યું તેના માટે અમે તેમના આભારી છીએ. ગુડબાય અને આભાર.”
સંગીતકાર વિશાલ દદલાનીએ ઈન્સ્ટાગ્રામ પર કહ્યું કે બીજા ઉસ્તાદ ઝાકિર હુસૈન ક્યારેય નહીં હોય.
સંગીતકાર કર્ષ કાલેએ સોશિયલ મીડિયા પર એક તસવીર શેર કરી હતી જેમાં સંગીતના વાદ્યને એવી રીતે પકડવામાં આવ્યું હતું કે તેના પર ‘ઝાકિર’ લખેલું જોવા મળે છે. તેણે તેને કેપ્શન આપ્યું, “કોઈ શબ્દો નથી”.
ભારતીય જનતા પાર્ટી (BJP) સાંસદ અને અભિનેત્રી કંગના રનૌતે તેના ઈન્સ્ટાગ્રામ સ્ટોરીઝ પર હુસૈનનો એક જૂનો વીડિયો શેર કર્યો અને લખ્યું, “તમે ભારતને સમૃદ્ધ બનાવ્યું. તમારા યોગદાન બદલ આભાર.
યુએસ-સ્થિત ગાયિકા અનુરાધા પલાકુર્થીએ પીટીઆઈને કહ્યું, “હિન્દુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતમાં ઘણાં ઘરાનાઓ છે, પરંતુ હું માનું છું કે ઝાકિર હુસૈન સાહબ એક એવી વ્યક્તિ હતી જે તે બધાથી આગળ હતી. તે કોઈ એક પરિવારનો ન હતો, પરંતુ દરેક પરિવારનો હતો.
ગ્રેમી એવોર્ડ વિજેતા સંગીતકાર રિકી કેજે હુસૈનને તેની “સરળતા, નમ્રતા અને તેના મૈત્રીપૂર્ણ સ્વભાવ” માટે યાદ કર્યા.
કેજે સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ ‘X’ પર પોસ્ટ કરીને કહ્યું, “ભારતે ક્યારેય જોયેલા મહાન સંગીતકારો અને વ્યક્તિત્વોમાંના એક… પોતે આ સ્તર હાંસલ કરવા ઉપરાંત, ઝાકિર જી ઘણા સંગીતકારોની કારકિર્દીને નવી ઊંચાઈઓ પર લઈ જવા માટે પણ જાણીતા હતા.
તેમણે કહ્યું, “તેઓ કૌશલ્ય અને જ્ઞાનનો ભંડાર હતો અને હંમેશા તેમના સહયોગ અને તેમના કાર્યો દ્વારા સમગ્ર સંગીત ઉદ્યોગના લોકોને પ્રોત્સાહિત કરતા હતા. તે પોતાની પાછળ એક વારસો છોડે છે અને તેની નિશાની પેઢીઓ સુધી રહેશે. તે અમને બહુ જલ્દી છોડીને આ દુનિયા છોડીને ચાલ્યા ગયા.”
અમેરિકન ડ્રમર નેટ સ્મિથે કહ્યું, “હુસૈન જી, તમે અમને આપેલા તમામ સંગીત માટે આભાર. તમારો વારસો અમારી અમૂલ્ય સંપત્તિ છે.”