Nationalization of banks in India: આજથી 45 વર્ષ પહેલા ભારતમાં બીજી વખત બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું હતું. સરકારે એક સાથે 6 બેંકો ટાંચમાં લીધી. આ પહેલા 1969માં પહેલીવાર આવું બન્યું હતું, જેણે ભારતીય બેંકો માટે નવો ઈતિહાસ રચ્યો હતો. તત્કાલિન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીએ પ્રથમ વખત દેશની 14 બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણની જાહેરાત કરી હતી. બીજી વખત, વર્ષ 1980 માં, આ દિવસે એટલે કે 15 મી એપ્રિલે, દેશની છ ખાનગી બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ બેંકો સરકારના નિયંત્રણ હેઠળ આવી. હવે પ્રશ્ન એ છે કે આવું શા માટે કરવામાં આવ્યું? રાષ્ટ્રીયકરણથી બેંકોને શું ફરક પડ્યો? ચાલો સમજીએ કે તેના ફાયદા અને ગેરફાયદા શું છે.
બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણનો અર્થ શું છે?
સૌ પ્રથમ, જુલાઈ 1969માં ઈન્દિરા ગાંધીએ બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણની શરૂઆત કરી હતી. પ્રથમ વખત દેશની 14 મુખ્ય બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું. 11 વર્ષ પછી એટલે કે 1980માં ફરી એકવાર 6 બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું. આગળ વધતા પહેલા સમજી લો કે આ રાષ્ટ્રીયકરણ શું છે? બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણનો અર્થ શું છે? અમે તમને જણાવી દઈએ કે બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણનો અર્થ છે ખાનગી ક્ષેત્રની માલિકીની બેંકો એટલે કે ખાનગી બેંકોને સરકાર હેઠળ લેવી એટલે કે તે બેંકોમાં સરકારનો હિસ્સો બહુમતી કરતા વધારે એટલે કે 50 ટકાથી વધુ સુધી વધારવો. આવી સ્થિતિમાં સરકાર ખાનગી બેંકોના શેર ખરીદે છે અને તેને સરકારના નિયંત્રણમાં લાવે છે.
બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કેમ કરવામાં આવ્યું?
જરૂરિયાતને ધ્યાનમાં રાખીને બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. 1947માં દેશને આઝાદી મળી, પરંતુ બેંકો પર ઉદ્યોગપતિઓનું વર્ચસ્વ હતું. જેના કારણે સામાન્ય લોકો સુધી બેંકિંગ સુવિધાઓ યોગ્ય રીતે પહોંચી શકી ન હતી. ઘણી બેંકો માત્ર શહેરી વિસ્તારોમાં જ હાજર હતી; બેંકોની પહોંચ ગામડાઓ અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં લોકો સુધી પહોંચી શકી ન હતી. ખાસ કરીને ખેડૂતોને લોન મળી શકી ન હતી. વર્ષ 1947 અને 1955 વચ્ચે, 360 નાની બેંકો પડી ભાંગી, લોકોની થાપણો ખોવાઈ ગઈ. બેંકો ખાનગી કંપનીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ દ્વારા નિયંત્રિત હતી, તેથી તેઓએ કાળા બજાર અને સંગ્રહખોરીના સોદામાં રોકાણ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ તમામ સમસ્યાઓને ધ્યાનમાં રાખીને રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાના રાષ્ટ્રીયકરણનો મુદ્દો ઉઠાવવામાં આવ્યો હતો. સરકારે આ બેંકોને પોતાના નિયંત્રણમાં લેવાનો નિર્ણય કર્યો.
ઇમ્પિરિયલ બેંક SBI બની
ઈમ્પીરીયલ બેંકની રચના વર્ષ 1955માં થઈ હતી. આ બેંક બાદમાં સ્ટેટ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (SBI) બની. 1969 માં, સરકારે 14 બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કર્યું અને 1980 માં, વધુ 6 બેંકો. આંધ્ર બેંક, કોર્પોરેશન બેંક, ન્યુ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ, ઓરિએન્ટલ બેંક ઓફ કોમર્સ, પંજાબ એન્ડ સિંધ બેંક અને વિજયા બેંકનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો.
રાષ્ટ્રીયકરણના ફાયદા
બેંકોના રાષ્ટ્રીયકરણથી બેંકોની પહોંચ ગામડાઓ, ગરીબ લોકો અને ખેડૂતો સુધી પહોંચવા લાગી. બેંકોની નવી શાખાઓ શરૂ થઈ. જુલાઈ 1969માં દેશમાં માત્ર 8,322 બેંક શાખાઓ હતી જે હવે વધીને 85 હજારથી વધુ થઈ ગઈ છે. રાષ્ટ્રીયકરણ પછી ખેડૂતોને બેંકો પાસેથી સરળતાથી લોન મળવા લાગી. રાષ્ટ્રીયકરણ પછી કૃષિ ક્ષેત્ર, MSME, નાના વેપાર, સ્વરોજગાર વગેરેને પ્રોત્સાહન મળ્યું. લોકોને હોમ લોન અને એજ્યુકેશન લોન સરળતાથી મળવા લાગી. તેણે દેશના આર્થિક વિકાસમાં યોગદાન આપવાનું શરૂ કર્યું અને અબજો ભારતીયોને બેંકિંગ સેવાઓ પૂરી પાડી.