નવી દિલ્હી, 24 ડિસેમ્બર: અભિનેતા મનોજ બાજપેયીની વાત માનીએ તો શ્યામ બેનેગલ જેવા દિગ્ગજ ફિલ્મ નિર્માતા હતા જેમણે તેમના ચહેરાથી આગળ વધીને પોતાની કળાને ઓળખી અને તેમને ફિલ્મ ‘ઝુબૈદા’માં કામ કરવાની તક આપી.
બાજપેયીએ કહ્યું કે તેણે ક્યારેય વિચાર્યું ન હતું કે તે રાજાની ભૂમિકા ભજવશે અને 2001માં ફિલ્મ નિર્માતા દ્વારા સમજાવ્યા બાદ તેણે ‘ઝુબૈદા’માં આ પાત્ર ભજવ્યું હતું.
‘મંડી’ અને ‘અંકુર’ જેવી ફિલ્મોથી દેશમાં આર્ટ સિનેમાની પહેલ કરનાર બેનેગલનું તેમના 90મા જન્મદિવસના માત્ર નવ દિવસ બાદ સોમવારે સાંજે મુંબઈમાં અવસાન થયું હતું.
રામ ગોપાલ વર્માની ફિલ્મ ‘સત્યા’માં માફિયા ડોન ભીકુ મ્હાત્રેની ભૂમિકા ભજવ્યાના થોડા વર્ષો બાદ બાજપેયી 1998માં બેનેગલને મળ્યા હતા.
બાજપેયીએ પીટીઆઈને આપેલા તાજેતરના ઈન્ટરવ્યુમાં કહ્યું, “તેમણે મને રામ ગોપાલ વર્મા દ્વારા સંદેશ મોકલ્યો હતો. વર્માએ મને માત્ર એક વાત કહી, શ્યામ બેનેગલ તમારી સાથે કામ કરવા માંગે છે. તે તમને કોઈ ભૂમિકામાં કાસ્ટ કરવા માંગે છે. મને ખબર નથી કે મૂવી શેના વિશે છે, પરંતુ તમે તેઓ જે ઓફર કરે છે તે કંઈપણ નકારી શકતા નથી. તે ફિલ્મ નિર્માતા પ્રત્યે અમારું આદર અને સન્માન હોવું જોઈએ, તેથી તમે હા કહેવા જઈ રહ્યા છો. તમે નકારી ન શકો.”
તેણે કહ્યું, “હું રામ ગોપાલ વર્માનો ખૂબ આભારી છું. મેં નક્કી કર્યું કે તે મને જે પણ કામ આપશે તે હું કરીશ.”
બાજપેયીએ કહ્યું કે તેથી જ તેમણે બેનેગલની ફિલ્મ માટે હા પાડી હતી પરંતુ જ્યારે તેમને ખબર પડી કે ફિલ્મમાં કરિશ્મા કપૂરની હીરો તરીકેનો તેમનો રોલ ફતેહપુરના પ્રિન્સ વિજયેન્દ્ર સિંહનો છે, તો તેઓ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા.
બાજપેયી (55)એ કહ્યું, “તે તેમની પ્રતિભા હતી કે તેમણે મને મારા દેખાવ કરતાં પણ વધુ જોયો. તેમને પૂરો વિશ્વાસ હતો કે માત્ર મનોજ બાજપેયી જ આ ભૂમિકા ભજવશે. પરંતુ હું જ તે હતો જે તેના પર શંકા કરતો હતો. તેણે મને કહ્યું, આ ભારતના તમામ રાજાઓના ચિત્રો છે અને તમે મને કહો કે તમે તેમનાથી સારા દેખાશો કે નહીં.
અભિનેતાએ કહ્યું, “તેણે આ ફક્ત મને પાત્ર સાથે આરામદાયક બનાવવા માટે કર્યું. મને તેમના દ્વારા આપવામાં આવેલા પાત્ર વિશે ઘણી શંકા હતી.
નોંધનીય છે કે બેનેગલે તેમના કેમેરા વડે ભારતના મામલા, વાસ્તવિક અને રાજકીય પાસાઓનું ચિત્રણ કર્યું હતું. શ્યામ બેનેગલ એ કળાના પ્રણેતા હતા જેમણે ‘અંકુર’, ‘નિશાંત’ અને ‘ભૂમિકા’ જેવી ફિલ્મો સાથે સિનેમાના નિયમોને ફરીથી લખ્યા. આનાથી મુખ્ય પ્રવાહની ફિલ્મો માટે વૈકલ્પિક માર્ગ મોકળો થયો.
બેનેગલને સમાંતર સિનેમાના પ્રણેતા માનવામાં આવે છે. તેઓ ભારતના મહાન દિગ્દર્શકોમાંના એક હતા જેમના કામને વૈશ્વિક પ્રેક્ષકો મળ્યા હતા.
બેનેગલ 1974માં તેમની પહેલી ફિલ્મ ‘અંકુર’થી ચર્ચામાં આવ્યા હતા. તેઓ ભારતીય સમય અને રાજકારણના ઇતિહાસકાર હતા, તે દુર્લભ કલાકાર હતા જેમણે વિવિધ માધ્યમો – ફિલ્મો, દસ્તાવેજી, બાયોપિક્સ અને મહત્વાકાંક્ષી ટીવી શોમાં બિન-સાહિત્ય અને કાલ્પનિક બંને વિષયોનું ચિત્રણ કર્યું હતું.
‘અંકુર’ તેની 25 થી વધુ ફિલ્મોમાંની પહેલી હતી, જેમાં ‘મંડી’, ‘મંથન’, ‘જુનૂન’, ‘કલયુગ’ અને ‘ઝુબૈદા’નો સમાવેશ થાય છે.
તેમના નોંધપાત્ર કાર્યોમાં અન્ય મહાન વ્યક્તિ અને ફિલ્મ નિર્માતા સત્યજિત રેના જીવન પર આધારિત દસ્તાવેજી, દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહર લાલ નેહરુના પુસ્તક ‘ડિસ્કવરી ઑફ ઇન્ડિયા’ પર આધારિત મહત્વાકાંક્ષી ટેલિવિઝન શો ‘ભારત એક ખોજ’ અને 10- બંધારણના નિર્માણ પરની ભાગ શ્રેણીમાં ‘સંવિધાન’નો સમાવેશ થાય છે.
જ્યારે ‘કલયુગ’ એ મહાભારતનું આધુનિક રિટેલિંગ છે, ત્યારે ‘ભૂમિકા’ અભિનેત્રી અને તેના સંબંધો પર નિષ્ણાત દેખાવ રજૂ કરે છે. ‘મંડી’ એક વેશ્યાલય અને તેમાં રહેતી સ્ત્રીઓ સાથે વ્યવહાર કરે છે જેઓ તેમના જીવનમાં પુરુષોને ચપળતાથી નિયંત્રિત કરે છે અને ‘વેલકમ ટુ સજ્જનપુર’ એ પત્ર લેખક બનવાની મહત્વાકાંક્ષી નવલકથાકાર પર આધારિત વ્યંગ્ય છે.
તેઓ ખૂબ જ આદરણીય ફિલ્મ નિર્માતા હતા. બેનેગલને તેમની કારકિર્દીમાં અનેક રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો મળ્યા હતા. તેમને 1976માં પદ્મશ્રી અને 1991માં પદ્મ ભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. 2005માં તેમને સિનેમા ક્ષેત્રે ભારતનો સર્વોચ્ચ એવોર્ડ દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. બેનેગલ 2006 થી 2012 સુધી રાજ્યસભાના સભ્ય પણ હતા.
કિડનીની ગંભીર બિમારી અને 90 વર્ષની ઉંમર હોવા છતાં, બેનેગલની જીવવાની ઈચ્છા અકબંધ રહી.
બેનેગલે ગયા અઠવાડિયે તેમના 90મા જન્મદિવસે પીટીઆઈને આપેલા ઈન્ટરવ્યુમાં કહ્યું, “હું બેથી ત્રણ પ્રોજેક્ટ પર કામ કરી રહ્યો છું; તેઓ બધા એકબીજાથી અલગ છે. હું કઈ ફિલ્મ કરીશ તે કહેવું મુશ્કેલ છે. તે બધા મોટા પડદા માટે છે.”
કદાચ આ તેમનો છેલ્લો ઈન્ટરવ્યુ હતો.