હાલમાં જ થોડા સમય પહેલા 25 ડિસેમ્બરે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટી (BHU) માં મનુસ્મૃતિની નકલોને બાળવાના પ્રયાસે ફરી એકવાર આ પ્રાચીન ગ્રંથને ચર્ચા અને વિવાદના કેન્દ્રમાં લાવી દીધો. પોલીસ પ્રશાસને આ મામલે કડક વલણ અપનાવ્યું છે અને ત્રણ વિદ્યાર્થીનીઓ સહિત 13 વિદ્યાર્થીઓની ધરપકડ કરી છે. આરોપોમાં મનુસ્મૃતિને બાળવાનો પ્રયાસ, પ્રોક્ટોરિયલ બોર્ડ સાથે ઝપાઝપી, સરકારી કામમાં અવરોધ અને ધાર્મિક ઉન્માદ ફેલાવવા જેવી ગંભીર કલમોનો સમાવેશ થાય છે.
આ ઘટનાના થોડા અઠવાડિયા પહેલા, RJD પ્રવક્તા પ્રિયંકા ભારતીએ લાઈવ ટીવી ડિબેટ દરમિયાન મનુસ્મૃતિની નકલો ફાડી નાખી હતી, જેનાથી મોટો વિવાદ થયો હતો. પણ સવાલ એ થાય છે કે મનુસ્મૃતિમાં એવું શું છે જે તેને વારંવાર વિરોધ અને વિવાદનું કારણ બનાવે છે?
મનુસ્મૃતિ શું છે?
મનુસ્મૃતિ એ હિંદુ ધર્મના સૌથી જૂના ગ્રંથોમાંથી એક છે. મનુસ્મૃતિને મનુ સંહિતા અથવા માનવ ધર્મશાસ્ત્ર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. સંસ્કૃતમાં લખાયેલા આ પુસ્તકમાં ધર્મ, સમાજ વ્યવસ્થા અને કાયદાને લગતા વિષયો પર માહિતી આપવામાં આવી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તે ભગવાન મનુ દ્વારા લખવામાં આવ્યું હતું જેને ભગવાન વિષ્ણુનો અવતાર માનવામાં આવે છે. હિંદુ ધર્મમાં તેમને માનવજાતનો પ્રથમ પુરુષ પણ કહેવામાં આવે છે. મનુસંહિતામાં કુલ 12 અધ્યાય અને 2684 શ્લોક છે. જો કે, તેના કેટલાક સંસ્કરણોમાં, 2,964 શ્લોકોનો ઉલ્લેખ છે. જો કે, કેટલીકવાર તેમાં નોંધાયેલી જાતિ પ્રથા અને મહિલાઓની સ્થિતિને લઈને વિવાદ થયો છે.
મનુસ્મૃતિ આટલી પ્રખ્યાત કેવી રીતે થઈ?
એવું કહેવાય છે કે જ્યારે અંગ્રેજો ભારતમાં આવ્યા ત્યારે તેમને લાગ્યું કે જેમ મુસલમાનો પાસે કાયદાના પુસ્તક તરીકે શરિયા છે, તેવી જ રીતે હિન્દુઓમાં પણ મનુસ્મૃતિ છે. આ કારણે તેમણે આ પુસ્તકના આધારે કેસોની સુનાવણી શરૂ કરી. આ સાથે કાશીના પંડિતોએ પણ અંગ્રેજોને મનુસ્મૃતિને હિંદુઓના ધર્મગ્રંથ તરીકે પ્રચાર કરવાનું કહ્યું. આ કારણે, એવી ધારણા ઊભી થઈ કે મનુસ્મૃતિ હિન્દુઓનો પ્રમાણભૂત ગ્રંથ છે.
શા માટે વિવાદો વારંવાર થાય છે?
તેની વિરુદ્ધ બોલતા લોકો માને છે કે જ્યારે ભારતમાં બુદ્ધ સંઘની ખ્યાતિ વધી તો બ્રાહ્મણોનો પ્રભાવ ઓછો થવા લાગ્યો. તેના પર બ્રાહ્મણોનું કહેવું છે કે સમાજમાં તેમનું સ્થાન ઊંચું છે અને અન્ય લોકો માટે અલગ-અલગ નિયમો છે. વર્ણો અનુસાર બ્રાહ્મણોને ઓછી સજા અને અન્ય વર્ણોને વધુ સજા મળી.
વિવેચકો કહે છે કે આ પુસ્તક બતાવે છે કે સ્ત્રી ત્યારે જ કલ્યાણકારી બની શકે છે જ્યારે પુરુષ સુખી થઈ શકે. સ્ત્રીને ધાર્મિક અધિકારો નથી, તે પોતાના પતિની સેવા કરીને જ સ્વર્ગમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. અહીંથી જ્ઞાતિ વર્ગ અને મહિલાઓના અધિકારો અંગેની ચર્ચા અને વિવાદ શરૂ થાય છે.
મનુસ્મૃતિમાં માનનારાઓ કહે છે કે વિશ્વના નિયમો પ્રજાપતિ-મનુ-ભૃગુની પરંપરામાંથી આવ્યા છે. તેથી તેમનું સન્માન કરવું જોઈએ. એવા ઘણા સમર્થકો છે જેઓ કહે છે કે જો તેનો અમુક ભાગ છોડી દેવામાં આવે તો આખું પુસ્તક સમાજના કલ્યાણની વાત કરે છે.
સ્ત્રીઓ માટે શું લખ્યું છે?
મનુસ્મૃતિ સ્ત્રીઓના કાર્ય, ક્રિયાઓ અને જીવનશૈલીનું વર્ણન કરે છે. જે આજના જમાનામાં યોગ્ય માનવામાં આવતું નથી. જેમ કે પાંચમા અધ્યાયના 152મા શ્લોકમાં લખ્યું છે – પિત્ર ભર્ત્ર સુતૈર્વાપિ નેચ્છેદ્વિરહમાત્મનઃ, એષાં હિ વિરહેન સ્ત્રી ગર્હરો કુર્યાદુભે કુલે. જેનો અર્થ છે- સ્ત્રીએ પિતા, પતિ અને પુત્ર સિવાય ક્યારેય એકલા ન રહેવું જોઈએ. જે સ્ત્રી તેમનાથી અલગ થયા પછી સ્વતંત્ર રહે છે તે તેના પતિ અને પિતા બંનેના કુળને બદનામ કરે છે