પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભ: દર 12 વર્ષે યોજાતો કુંભ મેળો હરિદ્વારમાં ગંગાના કિનારે, નાસિકમાં ગોદાવરી, ઉજ્જૈનમાં શિપ્રા અને પ્રયાગરાજમાં ત્રિવેણીમાં યોજવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે પ્રયાગરાજનો કુંભ વધુ મહત્વપૂર્ણ છે. આવું કેમ છે? ચાલો જાણીએ?
પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભનો પ્રારંભ થઈ ગયો છે. ત્રિવેણીમાં ડૂબકી લગાવવા માટે દેશ અને દુનિયાભરમાંથી મોટી સંખ્યામાં ભક્તો પહોંચ્યા છે. આ ક્રમ હવે સતત ચાલુ રહેશે. દર 12 વર્ષે યોજાતો કુંભ મેળો હરિદ્વારમાં ગંગા કિનારે, નાસિકમાં ગોદાવરી, ઉજ્જૈનમાં શિપ્રા અને પ્રયાગરાજમાં ત્રિવેણીમાં યોજાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે પ્રયાગરાજનો કુંભ વધુ મહત્વપૂર્ણ છે. આવું કેમ છે? ચાલો જાણીએ?
હિન્દુ ધર્મમાં એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે ગુરુ કુંભ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને સૂર્ય મેષ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે કુંભ મેળાનું આયોજન થાય છે. પ્રયાગનો કુંભ મેળો ખરેખર બધા કુંભ મેળાઓમાં સૌથી વધુ મહત્વ ધરાવે છે. કુંભનો અર્થ કળશ (કલશ) છે અને જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં, આ કુંભ રાશિનું પણ પ્રતીક છે. આ મેળાની પૌરાણિક માન્યતા સમુદ્ર મંથન સાથે સંબંધિત છે.
અહીં કુંભ મેળાનું આયોજન શા માટે કરવામાં આવે છે?
એવું કહેવાય છે કે દેવતાઓ અને દાનવોએ સમુદ્ર મંથનમાંથી મળેલા રત્નોને એકબીજામાં વહેંચવાનું નક્કી કર્યું હતું. આ સમય દરમિયાન, સૌથી મૂલ્યવાન અમૃત મળી આવ્યું અને તેને મેળવવા માટે દેવતાઓ અને દાનવો વચ્ચે યુદ્ધ શરૂ થયું. રાક્ષસોથી બચાવવા માટે, ભગવાન વિષ્ણુએ તેમના વાહન ગરુડને અમૃતનો ઘડો આપ્યો, પરંતુ રાક્ષસોએ તેને છીનવી લેવાનો પ્રયાસ કર્યો. તે જ સમયે, વાસણમાંથી અમૃતના ટીપાં છલકાયા અને પ્રયાગરાજ, હરિદ્વાર, નાસિક અને ઉજ્જૈનમાં પડ્યા. એટલા માટે તેનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.
આદિ શંકરાચાર્યે તેની શરૂઆત કરી હતી
મહાકુંભના ઇતિહાસ વિશે બહુ માહિતી નથી, પરંતુ કેટલાક ગ્રંથોમાં કુંભ મેળો 850 વર્ષથી વધુ જૂનો હોવાની માહિતી આપવામાં આવી છે. આદિ શંકરાચાર્યએ મહાકુંભની શરૂઆત કરી હતી. તે જ સમયે, કેટલીક વાર્તાઓમાં ઉલ્લેખ છે કે મહાકુંભ મેળો સમુદ્ર મંથનથી યોજવામાં આવે છે. તે જ સમયે, કેટલાક ઇતિહાસકારો કહે છે કે તેની શરૂઆત ગુપ્તકાળના શાસન દરમિયાન થઈ હતી. જોકે, આના પુરાવા સમ્રાટ હર્ષવર્ધનના શાસનકાળથી મળે છે. આ પછી, શંકરાચાર્ય અને તેમના શિષ્યોએ સંગમ કિનારે સન્યાસી અખાડાઓ માટે શાહી સ્નાનની વ્યવસ્થા કરી.
સંગમમાં શાહી સ્નાન કરવાથી મુક્તિની માન્યતા
પ્રયાગરાજમાં યોજાતો મહાકુંભ મેળો વધુ મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે કારણ કે અહીં ત્રણ પવિત્ર નદીઓ ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીનો સંગમ થાય છે. તેથી આ સ્થળ અન્ય સ્થળો કરતાં વધુ મહત્વપૂર્ણ છે. સરસ્વતી નદી આજે લુપ્ત થઈ ગઈ હોવા છતાં, તે હજુ પણ સપાટી પર વહે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે જે કોઈ આ ત્રણ નદીઓના સંગમ પર શાહી સ્નાન કરે છે તેને મોક્ષ મળે છે.
૧૪૪ વર્ષ પછી મહાકુંભનું આયોજન
સંગમ કિનારા ખાસ કરીને મહાકુંભ દરમિયાન શાહી સ્નાન માટે જાણીતા છે. અહીં મેળા દરમિયાન, આધ્યાત્મિક જ્ઞાનની સાથે, સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક સંવાદિતાનું પણ આદાન-પ્રદાન થાય છે. પ્રયાગરાજમાં આ કાર્યક્રમ દરમિયાન, સંતો, ઋષિઓ અને યોગીઓના ધ્યાન અને સાધના માટે ખાસ સમય હોય છે. કુંભ પુરાણમાં માહિતી ઉપલબ્ધ છે કે અર્ધ કુંભ દર છ વર્ષે અને પૂર્ણ કુંભ દર 12 વર્ષે થાય છે.
જ્યારે ૧૨ પૂર્ણ કુંભ પૂર્ણ થાય છે ત્યારે મહાકુંભનું આયોજન થાય છે. આવી સ્થિતિમાં, ૧૪૪ વર્ષ પછી મહાકુંભનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ વખતે પ્રયાગરાજમાં મહા કુંભ મેળાનું આયોજન ૧૪૪ વર્ષ પછી થઈ રહ્યું છે. અગાઉ, અર્ધ કુંભ વર્ષ 2019 માં અને પૂર્ણ કુંભ મેળો વર્ષ 2013 માં યોજાયો હતો.
સાગર મંથનના સમય જેવો સંયોગ
આ વખતે પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભ મેળાનું વિશેષ મહત્વ છે કારણ કે ૧૦ થી ૧૨ કરોડ લોકો ફક્ત સંગમમાં જ સ્નાન કરશે. એક પૌરાણિક માન્યતા એવી પણ છે કે પૃથ્વી પર મહાકુંભ દરમિયાન સ્વર્ગના દરવાજા ખુલી જાય છે અને દેવતાઓ પણ પૃથ્વી પર આવીને પવિત્ર સંગમમાં સ્નાન કરે છે. શિવપુરાણ અનુસાર, માઘ પૂર્ણિમાના દિવસે, ભગવાન શિવ, દેવી પાર્વતી અને કૈલાશના અન્ય નિવાસીઓ વેશ ધારણ કરીને કુંભમાં આવે છે. તો આ વખતે પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભનું પોતાનું વૈજ્ઞાનિક મહત્વ છે.
જ્યોતિષીઓ કહે છે કે આ સમયે સૂર્ય, શનિ, ચંદ્ર અને ગુરુની સ્થિતિ સાગર મંથન સમયે જેવી હતી તેવી જ બની રહી છે. આનાથી પૃથ્વીનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર વધે છે અને માનવ શરીર પર સકારાત્મક અસર પડે છે. તેથી, મહાકુંભ મેળો આધ્યાત્મિક તેમજ ભૌતિક દ્રષ્ટિકોણથી ફાયદાકારક છે.